Αστική Ιδεολογική Κυριαρχία και Πανεπιστήμιο

 Η αστική εκπαίδευση συγκροτείται εκτός της παραγωγής, με βασικές λειτουργίες την παραγωγή - παροχή γνώσεων και την επιβολή της κυρίαρχης αστικής ιδεολογίας. Οι λειτουργίες της αυτές υλοποιούν τον παραγωγικό, αναπαραγωγικό - κατανεμητικό και τον ιδεολογικό της ρόλο, αποσκοπώντας στην αύξηση της καπιταλιστικής κερδοφορίας, στην αναπαραγωγή των ιεραρχικών ταξικών θέσεων και των ταξικών φορέων του καπιταλιστικού συστήματος και στην ιδεολογική πειθάρχηση, ως όρο των παραπάνω. Στο πλέγμα της αστικής ιδεολογικής πειθάρχησης - κυριαρχίας εντάσσονται: Η απόκρυψη της ταξικής εκμετάλλευσης στη σφαίρα της παραγωγής πίσω από την τυπική «ισότητα» και «ελευθερία» στη σφαίρα των συναλλαγών, η «εθνική ενότητα» κεφαλαίου - εργασίας, η εξύμνηση της αποτελεσματικότητας της αγοράς, ο αντικομμουνισμός.

Συγκροτούμενες έξω από τον έλεγχο των άμεσων παραγωγών και στο έδαφος της απαλλοτρίωσής τους από τα μέσα παραγωγής - αλλά «αποστάζοντας» από τη συλλογική τους πείρα ό,τι είναι επωφελές για την καπιταλιστική παραγωγή1 - οι επιστημονικές γνώσεις - εφευρέσεις στοχεύουν στην υπαγωγή του άμεσου παραγωγού στην εξουσία του κεφαλαίου. Η επιστήμη, υποστηρίζει ο Μαρξ, χωρίζεται από την εργασία και μπαίνει «με το στανιό στην υπηρεσία του κεφαλαίου».2«Θα μπορούσε να γράψει κανείς μια ολόκληρη ιστορία εφευρέσεων από το 1830 και δω, που έγιναν απλώς σαν πολεμικά μέσα του κεφαλαίου ενάντια στις ανταρσίες των εργατών»3 επισημαίνει ακόμη ο Μαρξ. Η κυρίαρχη (ως προς την κατεύθυνση και το περιεχόμενο, στα διάφορα επιστημονικά πεδία) επιστήμη και οι εφαρμογές της έχουν ιστορικά σαφές ταξικό πρόσημο, άρα ιδεολογική «φόρτιση», κάτι που αποκρύβεται πίσω από τη θέση περί «ουδετερότητας» της επιστήμης.

Η αστική εκπαίδευση, σε όλες τις βαθμίδες, επιβάλλει - διαιωνίζει την αστική ιδεολογική κυριαρχία, καθώς αναπαράγοντας την ταξική ιεραρχία - εκμετάλλευση (επιδιώκει να) αναπαράγει και την αποδοχή της από τις λαϊκές τάξεις ως «φυσικής», ενώ η αστική ιδεολογία είναι συστατικό στοιχείο της κυρίαρχης επιστήμης. Η δεσποτική καπιταλιστική εργασιακή διαδικασία, άλλωστε, «από μόνη της δεν μπορεί... να εγγυηθεί την αποτελεσματική εγχάραξη και επιβολή στους εργαζόμενους της κυρίαρχης αστικής ιδεολογίας».4

Αγορά και ιδεολογία στο Πανεπιστήμιο

Εχει υποστηριχτεί από πολλούς ερευνητές ότι, ως αποτέλεσμα των μεταβολών που συμβολικά σηματοδοτεί η «διακήρυξη της Μπολόνια» (19/6/1999), το Πανεπιστήμιο από ακαδημαϊκός θεσμός παραγωγής της επιστήμης και εκπαίδευσης σε αυτήν μεταλλάσσεται σε «επιχειρηματικό» ίδρυμα υπαγόμενο στις άμεσες ανάγκες της αγοράς.

Στο ελληνικό Πανεπιστήμιο, πράγματι, τα τελευταία χρόνια επιτείνονται οι διαδικασίες εξάρτησης από την αγορά μέρους της έρευνας, με αντίστοιχη υποβάθμιση της βασικής έρευνας προς όφελος της εφαρμοσμένης, εμπορευματοποιείται τμήμα της εκπαιδευτικής διαδικασίας μέσω της επιβολής διδάκτρων, ενσωματώνονται στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση αντικείμενα εκτός των πεδίων της βασικής έρευνας. Οι εξελίξεις αυτές δεν μεταλλάσσουν το Πανεπιστήμιο, το τροποποιούν ωστόσο, διευρύνοντας τον παραγωγικό, αναπαραγωγικό - κατανεμητικό ρόλο του, στο πλαίσιο της αστικής εκπαίδευσης, ενώ ως αποτέλεσμα αυτής της διεύρυνσης ενισχύεται - αναβαθμίζεται ο ιδεολογικός ρόλος του.

Κύρια αιτία της στροφής προς την εφαρμοσμένη έρευνα (δηλαδή τη διευρυμένη εφαρμογή της επιστήμης στην παραγωγή) είναι η αδυναμία του κεφαλαίου να εκμεταλλευτεί με ικανοποιητικό κέρδος τις επιστημονικές ανακαλύψεις. Καθώς δεν μπορεί να υπάρξει εφαρμοσμένη έρευνα χωρίς προϋπάρχουσα βασική, υποβαθμίζεται αλλά δεν εξοβελίζεται η βασική έρευνα. Επιπλέον, για κάποια επιστημονικά αντικείμενα η τροφοδότηση της έρευνάς τους προϋπέθετε πάντα εμπλοκή με τις επιχειρήσεις και την παραγωγή. Ταυτόχρονα, η τάση για διευρυμένη εφαρμογή της επιστήμης στην παραγωγή συνεπιφέρει μια μεταβολή της παραγωγικής δομής προς τη «διανοητικοποίηση» τμημάτων της χειρωνακτικής εργασίας. Αντίστοιχα διευρύνεται ο αναπαραγωγικός - κατανεμητικός ρόλος του Πανεπιστημίου, με την επέκταση της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης προς αντικείμενα εφαρμοσμένης γνώσης. Δεν εξαφανίζονται τα Τμήματα - Σχολές βασικής έρευνας, αλλά κατηγοριοποιείται το Πανεπιστήμιο μεταξύ αυτών των Τμημάτων - Σχολών (που αποτελούν τους κύριους τόπους αναπαραγωγής των θέσεων διευθυντικής - διανοητικής εργασίας στην παραγωγή και στην κοινωνική αναπαραγωγή και κατοχυρώνουν αυξημένα εργασιακά δικαιώματα) και των Τμημάτων - Σχολών εφαρμοσμένης έρευνας και επαγγελματικής εξειδίκευσης (στα οποία δίνουν ιδιαίτερη έμφαση τα αστικά επιτελεία).5

Πάρα την αστική ιδεολογική κυριαρχία στην επιστήμη, η συγκρότηση της επιστημονικής γνώσης διαπερνάται (σε διάφορα επιστημονικά πεδία) από τις ταξικές αντιθέσεις που δημιουργούν ρωγμές κριτικής σκέψης. Η υποβάθμιση της βασικής έρευνας, προς όφελος της εφαρμοσμένης και προσανατολισμένης στις άμεσες ανάγκες της αγοράς, μικραίνει αυτές τις ρωγμές. Το αστικό κράτος επιβάλλει αυτήν την κατεύθυνση μέσω της μείωσης της κρατικής χρηματοδότησης και της σύνδεσης χρηματοδότησης των Πανεπιστημίων και αξιολόγησης (στα κριτήρια της οποίας εντάσσεται και η συμμετοχή πανεπιστημιακών σε χρηματοδοτούμενη έρευνα, υπαγόμενη στην αγορά). Υπό αυτές τις συνθήκες (και δεδομένου του αρνητικού για την εργασία ταξικού συσχετισμού δυνάμεων), στις ανθρωπιστικές - κοινωνικές επιστήμες, η αστική ιδεολογική κυριαρχία προωθείται και μέσω της αξιολόγησης των πανεπιστημιακών με βάση τις «επιδόσεις» τους σε δημοσιεύσεις σε «ορθόδοξα» - αστικά «higher-ranking journals» - που αντιμάχονται τη μαρξιστική επιστημονική σκέψη. Στην κατεύθυνση ενίσχυσης της αστικής ιδεολογικής κυριαρχίας εντάσσονται το κρατικό κατασταλτικό νομικό πλαίσιο ενάντια στο φοιτητικό κίνημα και οι κυοφορούμενες μεταρρυθμίσεις του θεσμικού πλαισίου λειτουργίας των ελληνικών Πανεπιστημίων.

Η χρηματοδότηση από την αγορά, αλλά και η εκτεταμένη επιβολή διδάκτρων, ιδίως στα μεταπτυχιακά προγράμματα σπουδών, δημιουργούν «θύλακες» επιχειρηματικότητας - εμπορευματοποίησης (αλλά και μισθωτής εκμετάλλευσης) εντός του Πανεπιστημίου. Συγκροτείται ένα στρώμα εισοδηματιών - επιχειρηματιών πανεπιστημιακών που αποτελούν κοινωνικό στήριγμα του αστισμού. Επομένως, ο ιδεολογικός ρόλος του Πανεπιστημίου (επιβολή της κυρίαρχης αστικής ιδεολογίας) όχι μόνο δεν υποβαθμίζεται, αλλά αποκτά ισχυρότερα κοινωνικά στηρίγματα.

Η ανάγκη της ιδεολογικής πάλης

Στην αστικοδημοκρατική και σοσιαλδημοκρατική οπτική δεν αναγνωρίζεται ο ιδεολογικός ρόλος του Πανεπιστημίου, ενώ σε απόψεις του οπορτουνιστικού χώρου ο ρόλος αυτός του Πανεπιστημίου σχετικά υποβαθμίζεται.

Στο πρώτο κείμενο των Θέσεων της ΚΕ του Κόμματος για το 21ο Συνέδριο επισημαίνονται όλες οι παραπάνω μεταβολές στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση, ενώ τονίζεται ιδιαίτερα η εκπαιδευτική αστική στρατηγική για «τη διαιώνιση της αστικής ιδεολογικής κυριαρχίας» και υπογραμμίζεται η σημασία της ιδεολογικής παρέμβασης του Κόμματος στους χώρους της Εκπαίδευσης για «την αποκάλυψη του αστικού επιχειρήματος περί της "ουδετερότητας" της επιστήμης».6 Η πολιτική αυτή κατεύθυνση σηματοδοτεί τη σύγκρουση με την αστική ιδεολογική κυριαρχία και τις αστικές - σοσιαλδημοκρατικές και οπορτουνιστικές αντιλήψεις στο Πανεπιστήμιο και γενικότερα στους χώρους της Εκπαίδευσης, και προϋποθέτει ως βασικό καθήκον όλων μας την «ενίσχυση της ιδεολογικής - μορφωτικής προσπάθειας».7

Παραπομπές:

1. Βλ. Κ. Μαρξ, «Το Κεφάλαιο», τ. 3ος, «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1978, σελ. 107.

2. Κ. Μαρξ, «Το Κεφάλαιο», τ. 1ος, «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 1978, σελ. 377

3. Ο.π., σελ. 452.

4. Γ. Μηλιός, «Εκπαίδευση και Εξουσία», «Κριτική», Αθήνα 1993, σελ. 36.

5. Βλ. Χ. Πισσαρίδης, κ.ά., Σχέδιο Ανάπτυξης για την Ελληνική Οικονομία, Τελική Εκθεση, 14/11/2020.

6. ΚΕ του ΚΚΕ, Θέσεις για το 21ο Συνέδριο, πρώτο κείμενο, Γενάρης 2021, θέσεις 40-42, σελ. 34-35

7. Ο.π., σελ. 35.

Γιώργος Οικονομάκης

Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας του Πανεπιστημίου Πατρών